حکم غفلت (قرآن)غفلت از یاد خدا و آیات الهی مایه گمراهی انسان است. ۱ - مفهوم شناسیغفلت در لغت به معنای عدم توجّه و تذکر است؛ بقول راغب: آن سهوى است كه از كمى حفظ و كمى توجّه عارض شود؛ از آیه ۱۰۲ سوره نساء «ود الذین کفروا لو تغفلون عن اسلحتکم و امتعتکم...؛ کفار دوست دارند که ای کاش از اسلحه و متاع‌های خویش غفلت می‌کردید.» بر می‌آید که غفلت آنست كه چیزى حاضر باشد ولى انسان به آن توجه نكند و آنرا فراموش كند. غفلت ضدّ یقظه است یقظه یعنى بیدارى و توجّه امام علی (علیه‌السّلام) در نهج البلاغه خطبه ۱۵۱ فرموده: «وَ اسْتَیقِظْ مِنْ غَفْلَتِكَ؛ از غفلتت بیدار شو.» در مجمع البحرین ذیل آیه ۷۴ سوره بقره فرموده: «الْغَفْلَةُ السَّهْوُ عَنِ الشَّی‌ءِ» و آن رفتن از ذهن است بعد از توجّه. بنابراین غفلت چنانكه گفته شد عدم توجّه به چیز موجود است. ۲ - انواع غفلتبر اساس آیات قرآن مجید غفلت گاهى عذر مقبول است و گاهی مذموم است و عذر نیست؛ در صورتى است كه علت غفلت عدم اتمام حجّت باشد؛ روشن است كه غفلت در اینجا عذر مقبول است، مثل «ذلک ان لم یکن ربک مهلک القری بظلم و اهلها غافلون» یعنی انذار و ارسال رسل برای آن بود که خدا قریه‌ها را روی ظلمی که در حال غفلت می‌کنند هلاک نمی‌کند. عبارت اخرای این آیه «و ما کنا معذبین حتی نبعث رسولا» است و ایضا آیه «نحن نقص علیک احسن القصص بما اوحینا الیک هذا القرآن و ان کنت من قبله لمن الغافلین» است كه خطاب به حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و مراد از آن عدم توجّه است نه ذمّ. ولى در صورتی که علّت غفلت عدم دقت خود شخص باشد؛ که غالبا هم همینطور است؛ در آنصورت مذموم است و عذر نیست مثل «اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون» و «یا ویلنا قد کنا فی غفلة من هذا» در بیشتر آیات كه غفلت درباره مردم بكار رفته مراد از آن غفلت غیر معذور و در مقام ذمّ است. امام خمینی در آثار خود به برخی انواع غفلت پرداخته از جمله: ۱- غفلت از خداوند: امام خمینی غفلت از خداوند را سبب کدورت قلب و سلطه شیطان و نفس بر انسان می‌داند. به اعتقاد ایشان همه خطاهایی که از انسان صادر می‌شود، بر اثر غفلت از خداوند و خودخواهی است. ۲- غفلت از نفس و اعمال آن: امام خمینی غفلت از نفس و مکاید آن را سبب افزایش حجاب‌ها می‌داند تا آنجا که فطرت انسان به‌واسطه این حجاب‌ها خاموش شده و از محبت الهی در قلبش چیزی باقی نمی‌ماند؛ بلکه از انبیاء و اولیای الهی (علیهم‌السّلام) تنفر پیدا کرده، ریشه دشمنی با آنان در قلبش ریشه می‌دواند تا آنجا که درهای سعادت به روی او بسته می‌شود. به اعتقاد ایشان، انسان لازم است همواره به نفس خود سوءظن داشته باشد و هیچ‌گاه آن را به حال خود رها نکند و به تمام حرکات و سکنات او دقت کند، چه‌بسا نفس براثر غفلت، انسان را مغلوب سازد. اگر انسان به سبب حب نفس از عیوب خود غفلت ورزد و خودبین و خودخواه شود، به سعادت و فلاح نخواهد رسید و چه‌بسا به سبب حب نفس و خودخواهی و خودبینی از خود غافل شود و نقصان و عیب‌هایش را نیکو و مایه کمال تصور کند. [۲۰]
خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۳۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.
۳- غفلت از توجه در عبادت: امام خمینی با تحلیلی عرفانی از این مطلب، به بیان روشن‌تری پرداخته و قائل است غفلت قلب در عبادت، ناشی از ضعف ایمان به خداوند و اهمیت ندادن به عبادت و حضور در قلب معبود است. به باور ایشان غفلت در عبادت، موجب حقیقت نیافتن عبادت و عدم‌پذیرش آن می‌شود؛ زیرا عبادتی که از روی غفلت انجام شود، و بر نفس هیچ‌گونه تاثیری نمی‌کند، از صورت و ظاهر تجاوز نمی‌کند و به ملکوت نمی‌رود؛ اما وقتی عبادت با حضور قلب انجام شود، انسان صورت عبودیت به خود می‌گیرد و از خودسری و سرکشی بیرون می‌آید و تمام قوای ملکی و ملکوتی او از جنود خداوند می‌شوند. ۴- غفلت از مرگ: این نوع غفلت ناشی از حب دنیا و فرورفتن در شهوت است. امام خمینی آرزوهای بلند و ظن به بقاء را سبب غفلت از آخرت و فراموشی هدف و مقصد می‌داند که این امر سبب می‌شود انسان بدون اینکه زاد و توشه‌ای برای آخرت فراهم کند ناگاه اجلش فرارسد و به هلاکت بیفتد. [۲۳]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۵۰۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۳ - غفلت از یاد خداحرمت غفلت از یاد خدا: • «...ولا تکن من الغـفلین؛ و پروردگارت را در دل خویش به حال زارى و ترس و به گفتارى آرام نه بلند، در صبحگاهان و شامگاهان یاد كن و از غافلان مباش.» برخی با استناد به آیه مزبور احتمال تحریم غفلت (از یاد خدا) را در برخی اوقات داده‌اند. • «لتنذر قومـا ما انذر ءاباؤهم فهم غـفلون؛ تا بیم دهى قومى را كه پدرانشان (از زمان عیسی یا ابراهیم) بیم داده نشده‌اند، از این رو (از حقایق دینى) غافل‌اند.» ۴ - غفلت از آیات خداحرمت غفلت، از آیات خدا: • «فانتقمنا منهم فاغرقنـهم فی الیم بانهم کذبوا بـایـتنا وکانوا عنها غـفلین؛ سرانجام از آنها انتقام گرفتیم و آنها را در دریا غرق كردیم، زیرا آیات و نشانه‌هاى ما را تکذیب كردند و (به كلى) از آنها در غفلت بودند.» • «ساصرف عن ءایـتی الذین یتکبرون فی الارض بغیر الحق وان یروا کل ءایة لا یؤمنوا بها وان یروا سبیل الرشد لا یتخذوه سبیلا وان یروا سبیل الغی یتخذوه سبیلا ذلک بانهم کذبوا بـایـتنا وکانوا عنها غـفلین؛ به زودى كسانى را كه در روى زمین به ناحق تکبر مى‌ورزند و اگر هر آیه و معجزه‌اى را ببینند ایمان نمى‌آورند و چون راه هدایت را ببینند آن را پیش نمى‌گیرند و چون راه گمراهى را ببینند آن را پیش مى‌گیرند از (قدرت معارضه با) آیات خود منصرف و روى‌گردان مى‌كنم؛ این (كار) براى آن است كه آنان آیات و نشانه‌هاى ما را تکذیب كردند و (از دیدن) آنها غافل بودند.» ۵ - اجتناب مجاهدان از غفلتلزوم اجتناب مجاهدان از غفلت اسلحه و ساز و برگ جنگی خویش، هنگام جنگ کافران: • «واذا کنت فیهم فاقمت لهم الصلوة فلتقم طـائفة من هم معک ولیاخذوا اسلحتهم فاذا سجدوا فلیکونوا من ورائکم ولتات طـائفة اخری لم یصلوا فلیصلوا معک ولیاخذوا حذرهم واسلحتهم ود الذین کفروا لوتغفلون عن اسلحتکم وامتعتکم فیمیلون علیکم میلة وحدة...؛ و چون (در هنگام خطر) در میان آنها باشى و براى آنها نماز (خوف به جماعت) برپا كنى، یك گروه از آنها (در ركعت اول نمازت) با تو برخیزند (و نماز كنند) و البته باید سلاح‌هاى خود را برگیرند، و چون سجده كردند (و ركعت دوم نماز را فرادى به اتمام رساندند بروند و) در پشت سر شما (مقابل دشمن) قرار گیرند و آن گروه دیگر كه نماز نخوانده‌اند بیایند و نماز خود را با (ركعت دوم) تو بخوانند و البته باید بر حذر باشند و سلاح‌هاى خود را برگیرند، زیرا كافران دوست دارند شما از سلاح‌ها و ساز و برگ‌هاى خود غفلت كنید پس یك مرتبه بر شما حمله كنند. و اگر از باران ناراحت بودید یا بیمار بودید بر شما گناهى نیست كه سلاح‌هاى خود را بر زمین نهید و حالت احتیاط به خود گیرید، همانا خداوند براى كافران عذاب خواركننده‌اى آماده كرده است.» ۶ - پانویس۷ - منبع• فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «حکم غفلت». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |